Indiana Jones jest kobietą

Najskuteczniej działają w parze. Sherlock Holmes i dr Watson, James Bond i M, porucznik Borewicz i kapitan Zubek, nawet Indiana Jones, bo bez bystrej i wykształconej kobiety ramię w ramię przemierzającą z nim pieczary, jaskinie, busze, oceany, wciąż bezskutecznie poszukiwałby Arki Przymierza. A że w każdym filmie inna, cóż, pretensje do scenarzysty. Do skutecznych śledztw, tropienia, śledzenia, dedukowania i wyciągania wniosków, trzeba pary. Pary śledczych, pary oczu, pary mózgów z całą masą pomnożonych przez dwa szarych komórek. Ile ich mają Monika Kuhnke i Włodzimierz Kalicki? Na pewno poziom Sherlocka Holmesa, co najmniej. Ona to historyczka sztuki, on jest dziennikarzem, wspólnie napisali dwie fascynujące książki o losach bezcennych skarbów z polskich kolekcji zagrabionych przez nazistów i Armię Czerwoną. Pierwsza „Sztuka zagrabiona. Uprowadzenie Madonny” stała się bestsellerem, druga „Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy” w przedświątecznej książkowej aurze właśnie pojawia się na półkach.

„Podczas niemieckiej okupacji z polskich zbiorów zrabowano dziesiątki tysięcy dzieł sztuki. W I tomie opisaliśmy wojenne i powojenne losy jedenastu. W tym tomie – również jedenastu” – pisze Włodzimierz Kalicki. To nawet nie jest promil tego co utraciła polska kultura podczas wojny. Ale tropienie tych 22 dzieł sztuki jest błyskotliwym dziennikarstwem śledczym splecionym z mrówczą pracą w archiwach dokumentów. Opisanie ich dramatycznych dziejów daje też wyobrażenie o losach tysięcy eksponatów sztuki, obrazów, rzeźb, drogocennych bibelotów, o których do tej pory wiadomo na pewno jedynie, że zaginęły. Może bezpowrotnie.

Latem 1939 roku, w napiętym jak struna czasie tuż przed wybuchem wojny, w dziesiątkach polskich rezydencji, dworków, kościołów, muzeów, miejscach księgozbiorów pakowano tysiące drogocennych obrazów, przedmiotów, ksiąg. Wywożono je samochodami, wozami konnymi, spławiano barkami, zakopywano, chowano w skrytkach, oddawano w depozyty. Niemieccy okupanci rabowali bezcenne skarby jak najeźdźcy sprzed wieków, dla własnej korzyści, czy jak łupy wojenne, niszcząc polską kulturę. Pod koniec wojny za Armią Czerwoną podążały „trofiejne brygady”, które dokończyły dzieła i ogołociły Polskę wywożąc dzieła sztuki w drugim kierunku, na Wschód. Losy większości tych dzieł wciąż są nieznane.

Polacy, walcząc by ocalic skarby kultury, byli jak żołnierze na froncie, ofiarni, odważni, bohaterscy. Ale to nie tylko oni są pierwszoplanowi w „Sztuce zagrabionej 2. Madonna znika pod szklanką kawy”. „Nasza opowieśc o wojennych i powojennych losach wyjątkowych – choćby dlatego, że naznaczonych przez historię – dzieł jest tak naprawdę w równym stopniu opowieścią o ludziach, których sztuka usidliła” – pisze Włodzimierz Kalicki. O grabieżcach dzieł sztuki, ich niszczycielach, kłamliwych marszandach, ale i tropicielach ich śladów, naukowcach i historykach. Monika Kuhnke, stworzyła swoje prywatne Muzeum Wyobraźni, można w nim było sobie wyobrazic dzieła sztuki zgrabione w czasie II wojny światowej, ujęte w katalogach i sfotografowane. „Swoją drogę zawodową zaczęłam w Muzeum Narodowym, obcowałam z realnymi dziełami sztuki, mogłam je zobaczyc, opisac i ich dotknąc, ale wkrótce rozpoczęłam przygodę mojego życia – z dziełami sztuki, których zobaczyc nie sposób” – mówi. Na początku lat 90. zaczęła zawodowo katalogowac wojenne straty polskiego dziedzictwa kulturowego. I to ona w tym duecie śledczym jest Indianą Jonesem. W maju 2004 roku w internetowym katalogu Polskiego Domu Aukcyjnego „Sztuka”, zajmując się w Ministerstwie Spraw Zagranicznych odzyskiwaniem zagrabionych dzieł sztuki, widzi bosego chłopca ze snopem zboża na głowie. Tego chłopca dobrze znają historycy sztuki, to Chłopiec niosący snop, zrabowane przez Niemców z prywatnej kolekcji arcydzieło Aleksandra Gierymskiego. Znany jedynie z czarno-białej przedwojennej fotografii. W katalogu zdjęcie buzuje kolorami. Jak oficjalnie uznany od pół wieku za stratę wojenną obraz znalazł się na warszawskiej aukcji?! Tak zaczyna się pierwsza z jedenastu pasjonujących opowieści „Sztuki zagrabionej 2”…

Katarzyna Amon

Włodzimierz Kalicki, Monika Kuhnke, Sztuka zagrabiona 2. Madonna znika pod szklanką kawy, Wydawnictwo Agora, 2021